Pytania otwarte - jak radzić sobie z ryzykiem braku odpowiedzi?

Pytania. To podstawa każdego kwestionariusza ankietowego. Mogą być zamknięte, otwarte, metryczkowe, filtrujące, rangujące, matrycowe czy tabelaryczne, tendencyjne, projekcyjne, wreszcie, interesujące i nużące. To temat rzeka - opisanie wszystkich najczęściej stosowanych w badaniach sondażowych typów pytań zajmie nam kilka, jeśli nie kilkanaście postów. Aby nie zarzucać Cię nadmiarem informacji i nie zniechęcić do zgłębiania wiedzy z zakresu metodologii badań społecznych zastosujemy technikę małych kroczków. Po kolei omówimy każdy typ pytania, zaczynając od tego, który sprawia badaczom nie lada problemy, mianowicie od pytania otwartego.

Pytanie otwarte to rodzaj pytania ankietowego, na które respondent może udzielić swobodnej odpowiedzi, samodzielnie wpisując ją do kwestionariusza. Jego przeciwieństwem jest pytanie zamknięte, w którym ankieter ogranicza liczbę i treść możliwych odpowiedzi. 

W badaniach sondażowych tego typu pytań używa się rzadko, głównie ze względu na koszty kodowania, w przypadku analizy ilościowej pytania otwarte wymagają bowiem kategoryzacji i każdorazowego ręcznego przyporządkowania odpowiedzi respondenta do określonej kategorii.

Pytań otwartych używa się zwłaszcza wtedy, gdy autorowi badania zależy na analizie całego spektrum postaw i opinii lub gdy pytanie dotyczy słabo rozpoznanego zjawiska, dla którego nie sposób z góry określić zamkniętego zbioru odpowiedzi.

Podstawową zaletą pytań otwartych jest fakt, iż nie zawężają one spektrum odpowiedzi udzielanych przez respondentów do kilku pozycji. Pamiętaj, że bardzo trudno jest wejść w skórę przedstawicieli badanej populacji i przewidzieć, w jaki sposób będą odnosić się do danej kwestii. A co, jeśli badacz układając pytanie zamknięte nie przewidzi jakiegoś bardzo istotnego czynnika, przez co zostaną zniekształcone wyniki badania? Pytania otwarte rozwiązują ten problem, udzielane odpowiedzi obejmują bowiem cały zakres poglądów i odczuć respondentów. Ponadto dają możliwość sprawdzenia wiedzy respondenta na dany temat, co przydaje się zwłaszcza, jeśli interesuje nas stopień znajomości danego zagadnienia w badanej populacji (przykładem mogą być okolicznościowe sondaże z cyklu "Co Polacy wiedzą na temat ważnych wydarzeń z historii kraju?").

Największą wadą pytań otwartych jest to, że w kwestionariuszach ankietowych zostają one bardzo często pomijane. Wielu respondentom nie chce się samodzielnie wymyślać i wpisywać odpowiedzi, zwłaszcza, jeśli pytający prosi o dłuższą, kilkuzdaniową wypowiedź, a pytań otwartych pojawia się w ankiecie naprawdę dużo. W rezultacie badany zaczyna odczuwać zniechęcenie i znużenie, a czas wypełniania kwestionariusza znacznie się wydłuża. Należy zatem pamiętać, aby ten typ pytania stosować z umiarem, tylko wtedy, kiedy jest to rzeczywiście konieczne.

Dosyć istotnym mankamentem jest także możliwość nieprawidłowej interpretacji pytania i podania przez respondenta nie takiej odpowiedzi, jakiej się spodziewaliśmy. Pozyskane dane są wówczas bezużyteczne. Warto zatem poświęcić więcej czasu na dokładnie przemyślenie treści pytania i dołączonych do niego instrukcji. 

Kompromisem między pytaniami otwartym i zamkniętym jest tzw. pytanie półotwarte. Zawiera ono z góry ustalone gotowe odpowiedzi (jak pytanie zamknięte), dając równocześnie możliwość swobodnej wypowiedzi (jak w pytaniu otwartym). Pytanie półotwarte wprowadza się najczęściej do kwestionariusza dodając opcję "inne (jakie?)" do kafeterii odpowiedzi.

Czy warto zdać się na los?

Zapomniał wół jak cielęciem był... To przysłowie jest dobrze odzwierciedla grzech, popełniany przez wielu badaczy. Tworząc ankietę większość z nich z zadziwiającym wręcz optymizmem zakłada, że respondent grzecznie odpowie na wszystkie pytania długiego jak egipskie zwoje papirusowe kwestionariusza, udzielając wyczerpujących i przemyślanych odpowiedzi. Niestety, bardzo rzadko trafia się na tak skrupulatnego i cierpliwego ankietowanego. Za to często zdarzają się badani, którzy chcąc jak najszybciej wypełnić kwestionariusz nie czytają pytań i zaznaczają pierwsze lepsze odpowiedzi albo wymyślają swój "system".

Na pewno chociaż raz w życiu wypełniać test, do którego się nie przygotowałeś. Co wtedy zrobiłeś? Przypomnij sobie... Może postanowiłeś udzielać zawsze odpowiedzi "B" licząc, że uda Ci się zdobyć w ten sposób liczbę punktów potrzebną do zaliczenia sprawdzianu? A może w każdym kolejnym pytaniu zaznaczałeś pierwszą odpowiedź od góry? Rysowałeś zmyślne wzory na arkuszu odpowiedzi? Odhaczałeś kolejno A, B, C, A, B, C, A, B, C... 

Gwarantujemy Ci, że nie raz trafisz na respondentów, którzy dokładnie w taki sam sposób będą wypełniać Twoją ankietę. Niestety, tego typu praktyki mogą negatywnie wpłynąć na poprawność otrzymywanych przez Ciebie danych. Jeśli wielu respondentów znużonych odpowiadaniem na pytania zacznie wybierać ciągle odpowiedź A,  otrzymane wyniki będą w znaczący sposób zniekształcone. Jak się przed tym obronić? Odpowiedzią jest randomizacja, czyli "ulosowienie" układu odpowiedzi pod pytaniem zamkniętym.

Tez zabieg sprawi, że stworzona przez Ciebie kafeteria będzie przybierała inny układ dla różnych respondentów, to z kolei pozwoli uniknąć systematycznych zniekształceń danych związanych z efektem porządku odpowiedzi. 

Randomizację odpowiedzi możesz zastosować w pytaniach zamkniętych jednokrotnego i wielokrotnego wyboru, pod warunkiem, że nie wykorzystują one skalowania (w takim wypadku należy zachować kolejność odpowiedzi właściwą dla wybranej skali). 

W przypadku kwestionariuszy tworzonych przy pomocy Esplorado.pl można randomizować także pytania, a nawet strony ankiety. Ryzyko błędu wynikającego z udzielania przez respondentów losowych odpowiedzi znacznie maleje, dzięki czemu możesz być spokojny, o  poprawność otrzymanych wyników.