Czy wiesz, kim jest dr Wojciech Kopczuk? Zapewne nazwisko tego polskiego ekonomisty nigdy wcześniej nie obiło Ci się o uszy. Kopczuk jest wykładowcą amerykańskich uczelni, który w 2011 roku został nagrodzony tzw. antynoblem. Tak, chodzi o popularną nagrodę Ig Nobla, przyznawaną autorom najbardziej absurdalnych i niepotrzebnych badań naukowych. Czym zasłużył sobie nasz rodak na takie wyróżnienie? Napisał rozprawę naukową, w której dowodził istnienia bezpośredniego związku daty śmierci oraz wysokości podatku spadkowego.
Badania Kopczuka nie miały większego przełożenia na praktykę, trudno byłoby nam bowiem przesunąć datę własnej śmierci, aby zmniejszyć podatek, który nasi spadkobiercy będą musieli uiścić fiskusowi. Ten oryginalny przykład przyda nam się jednak do czego innego. Na podstawie teorii polskiego ekonomisty omówimy, czym różnią się zmienne zależne od zmiennych niezależnych.
Co to takiego zmienna i po co mówimy o niej w kontekście badań ankietowych? Pojęcie to odnosi się do pewnej wielkości czy cechy, przyjmującej różne wartości. Zmienne opisują przedmioty oraz procesy, sprawiają, że badane przez nas fenomeny stają się w mierzalne. Możemy nimi manipulować, krzyżować jej i szukać istniejących między nimi zależności.
Zmienną może być np. płeć, wiek, zawód, a także preferencje polityczne, wyznanie, upodobania zakupowe czy wysokość wynagrodzenia. Może ona odzwierciedlać cechy demograficzne, ekonomiczne, a nawet behawioralne. W badaniach Kopczuka zmiennymi były data śmierci oraz wysokość podatku spadkowego. Badacz szukał zależności między tymi elementami, jednak dosyć lekkomyślnie założył, że może manipulować pierwszą z nich, aby wpłynąć na wartość drugiej. Nie posiadając nawet najmniejszej wiedzy z zakresu księgowości czy prawa spadkowego od razu widać, że takie rozważania nie miały większego sensu.
W tym przypadku data na akcie zgonu była tzw. zmienną niezależną. Jest to zmienna, której wartości już na samym początku procesu badawczego zostają ściśle określone. Dzięki temu możemy nimi manipulować i mierzyć bądź rejestrować wartości, jakie przybierają zmienne zależne (u Kopczuka taką zmienną był podatek płacony przez spadkobierców).
Skomplikowane? Przyjrzyjmy się zatem kilku innym przykładom. W mediach bardzo często pojawiają się informacje o wynikach sondaży, w których bada się np. poparcie dla danej partii politycznej (zmienna zależna) w różnych regionach kraju (zmienna niezależna), analizuje się wpływ wykształcenia (zmienna niezależna) na poziom czytelnictwa (zmienna zależna), pisze się o większej lub mniejszej znajomości historii Polski (zmienna zależna) w różnych grupach wiekowych (zmienna niezależna).
Zatem różne wartości, jakie przybiera zmienna niezależna, mogą generować odmienne wartości zmiennej zależnej: poparcie dla partii X jest mniejsze w województwie lubuskim, a większe w mazowieckim, osoby z wyższym wykształceniem czytają więcej, niż Ci z wykształceniem podstawowym, zaś ludzie urodzeni po roku 1989 gorzej znają historię, niż pokolenie ich rodziców czy dziadków.
Dobór zmiennych jest kluczowy w procesie formułowania hipotez badawczych. Zazwyczaj polegają ona bowiem na opracowaniu twierdzenia, które mówi o bezpośredniej zależności między dwoma elementami.
I jeszcze jedno. W przypadku każdej zmiennej należy precyzyjnie zdefiniować wartości, jakie może ona przybierać. Jest to tzw. operacjonalizacja - ważny krok na drodze do zaplanowania poprawnego metodologicznie badania ankietowego. Kwestia ta zostanie poruszona w jednym z kolejnych postów.
